FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA

4857 sayılı İş Kanunu uyarınca fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Taraflar aksini kararlaştırmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır.

Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.

Haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında kararlaştırıldığı iş yerlerinde 45 saate kadar olan çalışmalar fazla sürelerle çalışmadır.

Fazla sürelerle çalışmanın varlığının ileri sürebilmesi için çalışma süresinin mutlaka bireysel ya da toplu iş sözleşmeleri, iş yeri iç düzenlemeleri (yönetmelik, yönerge gibi) kararlaştırılmış olması gerekir. İş sözleşmesi ya da işyeri iç düzenlemelerinde çalışma saatinin belirli olması halinde bu süre aşılırsa işçi fazla çalışma ücretine hak kazanabilecektir.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi bir kararında; iş sözleşmesinde haftalık çalışma süresinin 45 saat olduğu ancak iş yerindeki fiili uygulamada haftalık 40 saat çalışıldığı, iş yerinde 40-45 saat arası çalışmanın fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilmesine neden olmayacağına karar verilmiştir.

Sağlık kuralları bakımından günde 7,5 saat çalışılması gereken işlerde çalışan işçinin, 7,5 saati aşan çalışma süreleri ile 7,5 saatten az çalışılması gereken işler bakımından bu sürelerin aşılması halinde fazla çalışma meydana gelmektedir. Bu çalışmalarda haftalık 45 saatin aşılmamış olması bir önem arz etmez.

Fazla çalışma haftalık 45 saati aşan çalışma olduğu için fazla çalışmanın hesabı aylık olarak değil, haftalık olarak hesaplanır. Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

Normal Fazla Çalışma:

Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle yapılan fazla çalışmadır.

Normal fazla çalışma, yasal süre olan haftalık 45 saatin aşılmasıdır. Taraflarca kararlaştırılan günlük çalışma süresinin aşılması o çalışmayı fazla çalışma haline getirmez. Fazla Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde, günlük çalışma süresinin 11 saati aşamayacağı hükme bağlanmıştır. Bu sürenin aşılması halinde fazla çalışmaya ilişkin madde uygulanır. Yönetmeliğe göre haftalık 45 saatlik çalışma süresi aşılmamış olsa dahi günlük 11 saati aşan çalışmalar için işçiye ödenecek ücretin de zamlı olarak, fazla çalışma ücretindeki esaslara göre ödenmesi gerekir.

İşçiye fazla saatlerle çalışma yaptırılması işçinin onayına tabidir. İşçinin işe girişi sırasında iş sözleşmesine konulacak bir hükümle veya sonradan işçinin onayının alınması mümkündür. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı otuz gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilir. İşçinin onay vermekten vazgeçmesi halinde bu durumu otuz gün önceden işverene bildirmesi gereklidir. Sadece fazla çalışmada değil, fazla sürelerle çalışmada da işçinin onayının alınması gerekir.

İşçinin onayı olmadan işçinin işverence fazla çalışma yapmaya zorlanması işçi açısından haklı fesih sebebi oluşturur.

4857 Sayılı İş Kanunu uyarınca fazla çalışma süresi toplamının yılda 270 saatten fazla olamaz.

Zorunlu Fazla Çalışma:

Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında yapılan fazla çalışmalardır.

Zorunlu nedenlerin ortaya çıkmasında, işveren işçilerin hepsine veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. İşçilere uygun bir dinlenme süresi verilmelidir. Zorunlu fazla çalışmada işçinin onayı aranmaz.

Zorunlu fazla çalışmada, fazla çalışma süresi belirli bir saatle sınırlandırılmamıştır. Ancak bu fazla çalışma işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşamaz.

Olağanüstü Fazla Çalışma:

Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde yapılan ve gerekli görülürse Cumhurbaşkanı günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabileceği fazla çalışmadır.

Bu çalışma türünde işçinin onayı aranmaz.

FAZLA ÇALIŞMANIN İSPATI

Fazla çalışma yapıldığı iddiasını ispatlama yükü işçidedir. İşçinin fazla çalışma ücretini talep edebilmesi için öncelikle fazla çalışmanın işveren tarafından istendiğini kanıtlaması gerekir.

Fazla çalışma, öncelikle işyeri kayıtları ile ispat edilebilir. İş yeri kayıtlarının aksi ancak yazılı belge ile ispatlanabilir. Fazla çalışmanın yazılı belgelerle kanıtlanamaması durumunda tanık beyanları ile ispat etmek mümkündür.

Bordrolarda fazla çalışma sütununun boş bırakılmış olması, işçinin fazla çalışma yapmadığı anlamına gelmez. Ayrıca, fazla çalışma sütunu boş bir şekilde işçi tarafından kayıtsız şartsız imzalanmış olması fazla çalışma ücreti isteyemeyeceği anlamına gelmez.

İşçinin hastalık, mazeret, izin, hafta tatili gibi nedenlerle zaman zaman fazla çalışma yapmaması olasılığının mümkün olması nedeniyle fazla çalışma alacağından mahkemece makul bir indirim yapılabilir. Ancak fazla çalışmanın tanık anlatımları yerine yazılı belgelere ve işveren kayıtlarına dayanması durumunda böyle bir indirime gidilemez.

FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİNİN HESAPLANMASI

4857 sayılı İş Kanunu’na göre, her bir fazla saat çalışma için verilecek ücret çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla süreli çalışmalarda ise, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir. Taraflar anlaşarak daha yüksek oranda bir zamlı ücret ödenmesini kararlaştırabilirler.

Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, İş Kanunu’nun 42. ve 43. maddelerinde sayılan hallerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzünden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.

İşçiye ödenen ücrete fazla çalışma ücretlerinin dâhil olduğunun kararlaştırılıp kararlaştırılamayacağına ilişkin olarak;

Fazla çalışmalar ücrete dahildir. Ancak, işçinin ücretinin yüksekliği dikkate alınmaktadır. Şöyle ki, Fazla çalışma süresinin sözleşmede belirtilmemesi halinde, en çok yasal azami sınır çerçevesinde fazla çalışma geçerli sayılır. Fazla çalışma ücreti, işçinin ücretine dahil edildiğindeki miktar yasal azami sınırı aşması halinde fazla çalışma sürelerinin sözleşmeye dahil olduğu kabul edilemeyeceğinden bu sürelere ait ücreti ayrıca fazla çalışma esaslarına göre ödenmelidir.

Fazla çalışma ücretlerinin ait oldukları yılların ücretleri üzerinden hesaplanması gerekir.

Öncelikle mesai süresi hesaplanır ve sonrasında ara dinlenme süresi mesai süresinden düşülür. Ara dinlenmenin kullandırılmadığı iddiası dinlenmez. Ara dinlenmesi,

· Dört saat veya daha kısa süreli işlerde on beş dakika,

· Dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dahil) süreli işlerde yarım saat,

· Yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat,

· 8-11 saat arasını 1 saat, 11 saat üzerini de 1.5 saat ara dinlenmesi olarak kabul etmektedir. Bu dinlenme süreleri en az olup aralıksız verilir.

Gece çalışması 20:00-06:00 arasıdır. Gece çalışmaları 7,5 saati aşamaz. Gece çalışmasında 7,5 saat aşılmış ise fazla çalışma gerçekleşmiş olur. Bu halde haftalık 45 saatin aşılmasına gerek yoktur.

Sağlık, güvenlik ve turizm sektörlerinde işçinin yazılı onayı alınarak gece çalışmanın yasal sınırı olan 7,5 saat aşılabilir.